Θυμός, πρόληψη και διαχείρισή του σε παιδιά και εφήβους

Ο θυμός ως αντίδραση

Όπως όλοι οι ενήλικες, έτσι και τα παιδιά αισθάνονται θυμό  ανταποκρινόμενα  σε εξωτερικά η εσωτερικά ερεθίσματα. Για παράδειγμα,  το παιδί μας μπορεί να θυμώνει ως αντίδραση στη συμπεριφορά ενός άλλου παιδιού όπως για παράδειγμα   ο αδελφός η αδελφή του/της. Μπορεί επίσης να θυμώνει  ως αντίδραση  σε κάποιο γεγονός, για παράδειγμα, στο ότι  δεν του/της επιτρέπεται να παρακολουθήσει τηλεόραση,  να παίξει  με τον υπολογιστή ή το τηλέφωνό της/του. Δηλαδή μπορεί απλά να θυμώνει γιατί είπατε όχι σε κάτι. Τα παιδιά  επίσης  αισθάνονται θυμό ως αποτέλεσμα  των σκέψεων  και των συναισθημάτων τους. Για παράδειγμα, θυμώνουν όταν ανησυχούν, όταν πληγώνονται, όταν φοβούνται, όταν θυμούνται γεγονότα που τα αναστάτωσαν.

Για τον λόγο αυτό, μερικοί ειδικοί υποστηρίζουν ότι ο θυμός είναι ένα δευτερεύον συναίσθημα που πυροδοτείται από κάποιο άλλο. Έτσι πληγωμένα συναισθήματα, φόβος, ματαίωση, απογοήτευση μπορεί να πυροδοτήσουν θυμό.

Μπορούμε να βοηθήσουμε το παιδί μας να ξεπεράσει το θυμό του  διευκολύνοντας το αναγνωρίσει  και να εκφράσει  τα πρωτεύοντα συναισθήματα  που βρίσκονται πίσω από το θυμό. Ένα συναίσθημα που υπάρχει δεν είναι από μόνο του αρνητικό ή θετικό.  Αυτό που θα πρέπει να βοηθήσουμε το παιδί μας να καταλάβει  είναι ότι μπορεί να επιλέξει  την αντίδρασή του στα συναισθήματά του. Η αντίδραση στα συναισθήματά που τελικά οδηγούν στο θυμό  μπορεί να είναι αρνητική ή θετική  και να οδηγεί  είτε σε καταστροφικά  είτε σε δημιουργικά αποτελέσματα  για το παιδί και το περιβάλλον του.

Θυμός, θετικός ή αρνητικός για την υγεία;

Υπάρχει διαφωνία ανάμεσα στους ειδικούς σχετικά με την αξία εκτόνωσης των συναισθημάτων. Οι έρευνες δείχνουν ότι ίσως η εκτόνωση του θυμού να επιφέρει περισσότερα αρνητικά παρά θετικά.

Μελετώντας τις απόψεις των ψυχολόγων  μπορούμε να βρούμε διαφωνίες για την αξία της εκτόνωσης του θυμού. Εντούτοις,  οι έρευνες δείχνουν ότι η έκφραση του θυμού  συχνά οδηγεί σε περισσότερη αναστάτωση και τριβή ή αντί για ηρεμία. Η εκτόνωση του θυμού μπορεί να προκαλέσει  και τις ακόλουθες  αρνητικές επιπτώσεις:  ψηλή πίεση, χειροτέρευση του αρχικού προβλήματος,  προβολή του ατόμου που εκτονώνεται με θυμό ως αρνητικό,  και απομόνωσή του.

Τα παιδιά που θυμώνουν συχνά  τείνουν να εμφανίζουν περισσότερα σωματικά προβλήματα  όταν ενηλικιώνονται. Οι έρευνες έχουν δείξει  ότι ορισμένα από τα χαρακτηριστικά που συναντώνται στην προσωπικότητας τύπου Α είναι ένας από τους πρωτεύωντες δείκτες  για την ανάπτυξη καρδιοπαθειών. Τέτοια χαρακτηριστικά περιλαμβάνουν τον συνδυασμό αυξημένου θυμού και εύκολη επίδειξη επιθετικότητας.

Ο θυμός έχει πολύ επίσης αρνητικές επιπτώσεις  στο γαστρεντερικό σύστημα και μπορεί να οδηγήσει στην δημιουργία ή επιδείνωση  στομαχικών  και γενικά γαστρεντερικών προβλημάτων  όπως για παράδειγμα, η ελκώδης κολίτιδα.

Εκτός από  την απότομη εκτόνωση συναισθημάτων θυμού, προβλήματα επίσης δημιουργεί η καταπίεση του θυμού. Η καταπίεση του θυμού τείνει να υπερβάλλει ορμονικές αλλαγές που τελικά οδηγούν σε χρόνιες καταστάσεις. Ο χρόνια καταπιεσμένος θυμός  είναι καταστροφικός  γιατί ενεργοποιεί  το συμπαθητικό νευρικό σύστημα  χωρίς να  υπάρχει  τρόπος εκτόνωσης της έντασης. Θέτει δηλαδή τον οργανισμό σε ένταση χωρίς να υπάρχει κάποια βαλβίδα εκτόνωσης.

Ο θυμός ως αντίδραση σε άλλα συναισθήματα

Η μηχανισμός του θυμού  ως τρόπος μπλοκαρίσματος άλλων επώδυνων συναισθημάτων  εξηγεί  γιατί θυμώνουμε εύκολα όταν είμαστε σε βιασύνη, όταν δουλεύουμε πάρα πολύ, όταν νιώθουμε ότι μας επιτίθενται  όταν μας αναγκάζουν να κάνουμε κάτι που δεν θέλουμε, όταν νιώθουμε ότι χάνουμε τον έλεγχο κοκ.

Ο θυμός είναι ανθρώπινη αντίδραση στο στρες. Αρκετές φορές μπορεί να νιώθουμε θυμό  για να αποφύγουμε  άλλο συναίσθημα όπως το στρες ή για να περιορίσουμε την πιθανότητα να νιώσουμε πληγωμένοι. Μπορεί να νιώθουμε θυμωμένοι  όταν αδυνατούμε να αποκτήσουμε κάτι. Μερικές φορές ο θυμός  είναι τρόπος κινητοποίησης  του οργανισμού  εν όψει μιας απειλής. Μπορεί να είναι και χρήσιμος  γιατί μπλοκάρει τα αγχώδη συναισθήματα. Για παράδειγμα:

Το παιδί μας βρίσκεται στη σκηνή  για μία παράσταση  και εμείς το χειροκροτούμε   και το υποστηρίζουμε  με θόρυβο.  Κατά την παράσταση καταλαβαίνουμε ότι θυμώνει μαζί μας και αργότερα μας κάνει παρατήρηση  για το γεγονός αυτό. Στην πραγματικότητα,  ο θυμός του  έχει σαν σκοπό  να μπλοκάρει το στρες για την παράσταση.  Ένα άλλο παράδειγμα μπορεί να είναι και το εξής. Το παιδί μας μόλις έχει τελειώσει  από σημαντικές εξετάσεις για τις οποίες προετοιμαζόταν σκληρά για αρκετές εβδομάδες  Σε όλη τη διάρκεια της διαδρομής στο σπίτι  σκέφτεται ότι θέλει  να αράξει μπροστά στην τηλεόραση  παρακολουθώντας το αγαπημένο της/του πρόγραμμα. Φτάνοντας στο σπίτι βρίσκει την τηλεόραση κατειλημμένη από τα αδέρφια του/της  και αρχίζει να φωνάζει. Ο θυμός εδώ έχει σαν σκοπό να μπλοκάρει τα αισθήματα απογοήτευσης.

Η μηχανισμός του θυμού  ως τρόπος μπλοκαρίσματος άλλων επώδυνων συναισθημάτων  εξηγεί  γιατί θυμώνουμε εύκολα όταν βιαζόμαστε, όταν δουλεύουμε πάρα πολύ, όταν νιώθουμε ότι μας επιτίθενται  όταν μας αναγκάζουν να κάνουμε κάτι που δεν θέλουμε, όταν νιώθουμε ότι χάνουμε τον έλεγχο κοκ.

Πρόληψη πρόκλησης και κλιμάκωσης του θυμού σε παιδιά και έφηβους

Συχνά μία θυμωμένη αντίδραση προκύπτει όταν τα παιδιά είναι δυσαρεστημένα με τη συμπεριφορά κάποιων άλλων. Είναι καλό, σε τέτοιες περιπτώσεις, να τα βοηθήσουμε να υιοθετούν κάποιες άλλες συμπεριφορές αντί του θυμού.

Με τα πιο πάνω υπόψη, υπάρχουν αρκετοί άλλοι δημιουργικοί τρόποι αντίδρασης  τους οποίους μπορούμε να διδάξουμε στο παιδί μας να χρησιμοποιεί  όταν αισθάνεται στρες αντί για θυμώνει.

Θα μπορούσαμε να το κατευθύνουμε, αντί για να θυμώνει, στα ακόλουθα: να ασκείται  σωματικά, να παίζει ένα παιχνίδι, να απομακρύνεται φυσικά από μία στρεσογόνα  κατάσταση, να ακούει την αγαπημένη του μουσική,  να χρησιμοποιεί το χιούμορ του,  να κοιμάται,  να μιλά με κάποιον για την κατάσταση, να περιγράφει γραπτά την στρεσογόνα κατάσταση  και γενικά να κάνει κάτι που την/τον χαλαρώνει.

Συχνά μία θυμωμένη αντίδραση προκύπτει όταν τα παιδιά είναι δυσαρεστημένα με τη συμπεριφορά κάποιων άλλων γι’ αυτό είναι καλό, σε τέτοιες περιπτώσεις, να τα βοηθήσουμε να υιοθετούν κάποιες άλλες συμπεριφορές αντί του θυμού.

Τεχνικές πρόληψης

• Εξηγήστε τους πώς να θέτουν όρια: εάν για παράδειγμα ο αδελφός η αδελφή τους ζητά να δανειστεί το ηλεκτρονικό τους παιχνίδι χωρίς να έχει επιστρέψει κάτι άλλο που δανείστηκε τότε θα πρέπει να απαντούν ότι θα το δώσουν οταν επιστραφεί το αρχικό αντικείμενο.
• Εξηγήστε τους ότι θα πρέπει να μιλούν όταν κάτι ή μία κατάσταση ενοχλεί  πριν τα συναισθήματά τους εξελιχθούν σε θυμο.
• Δείξτε τους πως μπορούν να είναι ταυτόχρονα ευγενικά αλλά και αποφασιστικά στην επικοινωνία τους, δηλαδή πως να χρησιμοποιήσουν θετικούς τρόπους όταν θέλουν να ζητήσουν κάτι από τους άλλους χωρίς να αδυνατίζουν το μήνυμά τους και να φαίνεται ότι παρακαλούν. Για παράδειγμα εισηγηθείτε τους να λένε «…σε παρακαλώ να μου επιστρέψεις αυτό το αντικείμενο όταν τελειώσεις» παρά «…θα μπορούσες σε παρακαλώ να μου επέστρεφες στο αντικείμενο όταν τέλειωνες;». Και στις δύο περιπτώσεις υπάρχει ευγένεια. Στην πρώτη περίπτωση το μήνυμα είναι σαφές και κατηγορηματικό. Στην δεύτερη περίπτωση αφήνονται περιθώρια εκμετάλλευσης. Εάν η απάντηση είναι όχι;

Στρατηγικές διαχείρισης του θυμού των παιδιών/εφήβων

Είναι φυσικό ότι δεν μπορούμε να προβλέψουμε και να προλάβουμε όλες τις καταστάσεις που δυνατόν να πυροδοτήσουν θυμό στα παιδιά μας. Στις περιπτώσεις αυτές είναι χρήσιμο να ξέρουμε πώς να βοηθήσουμε τα παιδιά μας να σταματήσουν τον θυμό τους προτού κλιμακωθεί ανεξέλεγκτα.

Τεχνικές διαχείρισης

• Χρήση τεχνικής time–out.  Η τεχνική του time-out είναι αποτελεσματική φτάνει να έχει προσυμφωνηθεί μεταξύ της οικογένειας. Με την χρήση της διακόπτεται η σειρά συμπεριφορών που τελικά οδηγούν σε εκρήξεις θυμού. Με την τεχνική αυτή, οποιοδήποτε μέρος μιας συζήτησης μπορεί να ζητήσει τη διακοπή της συζήτησης για μερικά λεπτά. Το άλλο μέρος έχει προσυμφωνήσει ότι θα αποδέχεται τη διακοπή όταν ζητηθεί, και σταματά να μιλά για τα λεπτά που έχουν προσυμφωνηθεί.
• Ρωτήστε. Εάν το παιδί σας είναι αναστατωμένο, ρωτήστε το τι του συμβαίνει προτού ξεσπάσει θυμωμένο με κάποια άλλη αφορμή.
• Διατυπώνετε θετικά τις δηλώσεις σας. Πείτε στα παιδιά σας μερικές θετικές δηλώσεις και ζητήστε να τις απομνημονεύσουν και να τις λένε στον εαυτό τους όταν νιώθουν θυμωμένα. Οι δηλώσεις αυτές θα τα υπενθυμίζουν να επιλέγουν τους τρόπους αντίδρασής τους αντί να ξεσπούν χαοτικά. Μερικές από αυτές τις δηλώσεις είναι:
  • Μπορώ να φροντίσω τον εαυτό μου.
  • Οι ανάγκες του/της αδελφής μου είναι όσο σημαντικές όσο και οι δικές μου.
  • Μπορώ να κάνω καλές επιλογές.
• Προετοιμάστε και τυποποιήστε κάποιες δικές σας αντιδράσεις, οι οποίες δεν είναι απειλητικές, δείχνουν ενδιαφέρον και επιβεβαιώνουν τα συναισθήματά τους. Οι αντιδράσεις αυτές βοηθούν στην αποκλιμάκωση του θυμού:
  • Αυτό που με ενοχλεί είναι ότι…
  • Εάν αυτή η συμπεριφορά συνεχιστεί θα πρέπει να βγω για λίγα λεπτά έξω για να ηρεμήσω…
  • Τι είναι αυτό που σε ενοχλεί;
  • Καταλαβαίνω ότι αυτό που χρειάζεσαι είναι….