Παιδιά, έφηβοι και άγχος

Άγχος

Όλοι οι άνθρωποι νιώθουν άγχος σε κάποιες περιστάσεις ή περιόδους της ζωής τους. Το άγχος είναι μέρος της ζωής. Είναι σε όλους γνώριμα τα συναισθήματα της ανησυχίας, της νευρικότητας, του φόβου και της έγνοιας. Τα συναισθήματα αυτά βιώνονται τόσο από τους ενήλικες όσο και από τα παιδιά. Τα παιδιά, για παράδειγμα, νιώθουν άγχος την πρώτη τους μέρα στο σχολείο, όταν έχουν διαγωνίσματα ή εξετάσεις κ.λ.π.

Είναι φυσιολογικό να νιώθουμε απότομα αύξηση του συναισθήματος του φόβου όταν δούμε ξαφνικά την φωτογραφία ενός φιδιού ή όταν βρισκόμαστε κάπου ψηλά και κοιτάμε κάτω. Οι περισσότεροι άνθρωποι διαχειρίζονται τα άγχος που παρουσιάζεται κατά διαστήματα και συνεχίζουν τη ζωή τους χωρίς ιδιαίτερες δυσκολίες.

Εντούτοις, υπολογίζεται ότι περίπου 15 από κάθε 100 άτομα υποφέρουν από συνεχές και φθοροποιό άγχος το οποίο επηρεάζει τη ζωή τους και τα αναγκάζει να ζουν με περιορισμούς. Αρκετά από τα θύματα του άγχους είναι παιδιά ή έφηβοι. Βιώνουν κρίσεις πανικού, φοβίες, υπερβολική ντροπαλότητα, εμμονές στις σκέψεις και στην συμπεριφορά. Για τα παιδιά αυτά, το συναίσθημα του άγχους είναι μια συνεχής και κυρίαρχη δύναμη η οποία αναστατώνει και επηρεάζει τη ζωή τους. Για κάποια παιδιά το συναίσθημα φαντάζει να τα κρατά φυλακισμένα μέσα στο σπίτι τους. Νιώθουν αδύναμα να πάνε στο σχολείο ή στην υπεραγορά με τους γονείς τους κ.λ.π. Για τα παιδιά αυτά το άγχος είναι κάτι πολύ περισσότερο από μια περιστασιακή ταλαιπωρία.

Αγχώδης διαταραχές

Οι αγχώδης διαταραχές επηρεάζουν τις σκέψεις, τη συμπεριφορά, τα συναισθήματα ακόμα και τις σωματικές αισθήσεις (π.χ. πόνος) ενός παιδιού.

Οι πιο συνηθισμένες αγχώδης διαταραχές στα παιδιά περιλαμβάνουν τις ακόλουθες:

• Κοινωνική φοβία.

  Πρόκειται για φοβία που παρουσιάζεται όταν το παιδί βρίσκεται σε μέρος όπου υπάρχουν άλλοι άνθρωποι. Τα παιδιά που υποφέρουν από κοινωνική φοβία νιώθουν πάντοτε υπερβολικά συνεσταλμένα όταν βρίσκονται κοντά σε άλλους. Νιώθουν ότι όλοι τα κοιτάζουν, τα παρακολουθούν και τα κρίνουν. Επειδή το άγχος αυτό τους είναι ψυχικά οδυνηρό, οδηγούνται στην αποφυγή κοινωνικών καταστάσεων και την παρέα ανθρώπων. Ορισμένα παιδιά απομονώνονται και θέλουν να είναι μόνα τους στο δωμάτιό τους συνέχεια, προτιμώντας την πόρτα κλειστή. Το συναίσθημα αυτό τους είναι συνεχές και κυρίαρχο και εμφανίζεται ακόμα και με ανθρώπους που τους είναι οικείοι. Τα μεγαλύτερα παιδιά και οι έφηβοι μπορεί να καταλαβαίνουν ότι στην πραγματικότητα το άγχος και οι φόβοι τους είναι παράλογοι. Εντούτοις, η γνώση δεν οδηγεί σε περιορισμό ή σταμάτημα του συναισθήματος άγχους.

• Κρίση πανικού.

  Η κρίση πανικού είναι μια κατάσταση η οποία εμφανίζεται ξαφνικά και χωρίς προειδοποίηση. Περίπου 5 ενήλικα άτομα από κάθε 100 υποφέρουν από κρίσεις πανικού. Το ποσοστό ίσως να είναι και μεγαλύτερο αφού αρκετά άτομα που υποφέρουν δεν αναζητούν βοήθεια και έτσι δεν καταγράφονται στις στατιστικές.

  • Τα συμπτώματα μιας κρίσης πανικού περιλαμβάνουν συμπτώματα τα οποία ένας γιατρός δεν μπορεί να αποδώσει σε οργανικά αίτια. Περιλαμβάνουν ταχυπαλμία, τρέμουλο, ιδρωμένες παλάμες, συναισθήματα τρόμου, πόνους ή βάρος στο στήθος, ζαλάδα, φόβο θανάτου, φόβο παράνοιας, φόβο για χάσιμο ελέγχου, φόβο  λαχανιάσματος, μυρμήγκιασμα στα άκρα κ.τ.λ.
  • Μια κρίση πανικού τυπικά διαρκεί αρκετά λεπτά και προκαλεί υπερβολική αναστάτωση στο άτομο, ίσως και τρόμο. Σε μερικές περιπτώσεις μια κρίση πανικού μπορεί να διαρκεί περισσότερο από μερικά λεπτά ή/και να επαναλαμβάνεται μέσα σε σύντομες χρονικές περιόδους.
  • Η κρίση πανικού συνήθως ακολουθείται από συναισθήματα κατάθλιψης ή/και αδυναμίας/ανικανότητας. Οι περισσότεροι άνθρωποι που υποφέρουν κρίσεις πανικού αναφέρουν ότι ο μεγαλύτερός τους φόβος είναι η επόμενη κρίση πανικού.
  • Αρκετές φορές, το άτομο που περνά κρίσεις πανικού, δεν γνωρίζει καν τις προκαλεί. Φαντάζει να εμφανίζεται από το πουθενά. Άλλες φορές, τα άτομα αναφέρουν ότι στην περίοδο που προηγήθηκε της κρίσης πανικού είχαν υπερβολικό στρες ή περνούσαν δύσκολες στιγμές στη ζωή τους και η κρίση πανικού δεν τους εκπλήσσει.

• Γενικευμένη Αγχώδης Διαταραχή.

  Η Γενικευμένη Αγχώδης Διαταραχή είναι συνηθισμένη διαταραχή η οποία επηρεάζει γύρω στα 3-4 ενήλικα άτομα από κάθε 100. Τα παιδιά και οι έφηβοι που υποφέρουν από τη διαταραχή αυτή κυριαρχούνται στη ζωή τους από ανησυχία, στρες και φόβο. Συνήθως επινοούν τα χειρότερα υποθετικά σενάρια για κάθε πραγματική κατάσταση που αντιμετωπίζουν. Στις σκέψεις τους κυριαρχούνται συνεχώς από τα σενάρια αυτά. Νιώθουν εγκλωβισμένα σε έναν φαύλο κύκλο στρες και ανησυχίας. Συχνά τα άτομα αυτά καταλήγουν να έχουν συμπτώματα κατάθλιψης για τη ζωή τους και για την αδυναμία τους να σταματήσουν να ανησυχούν.

  • Τα παιδιά και οι έφηβοι που υποφέρουν από Γενικευμένη Αγχώδη Διαταραχή στην πλειοψηφία τους δεν αποφεύγουν τις κοινωνικές καταστάσεις ούτε εμφανίζουν κρίσεις πανικού. Όμως νιώθουν ανάπηρα από την έλλειψη ικανότητας να σταματήσουν τις σκέψεις ανησυχίας και καταβάλλονται από συναισθήματα έγνοιας, ανησυχίας, φόβου για υποθετικές καταστάσεις. Παρουσιάζουν έλλειψη κινήτρων και ενέργειας και τελικά απουσία εύρεσης νοήματος και ενδιαφέροντος για τη ζωή.
  • Τα άτομα, αρκετές φορές, κατανοούν ότι στην πραγματικότητα οι φόβοι τους είναι παράλογοι. Τα συναισθήματά τους όμως είναι εξίσου υπαρκτά, πραγματικά και κυρίαρχα. Μπορεί να παρουσιάζουν αλλαγές στη διάθεση από ώρα σε ώρα ή από μέρα σε μέρα. Οι αλλαγές στη διάθεση και τα στρεσογόνα συναισθήματα και σκέψεις διαταράσσουν και μειώνουν την ποιότητα ζωής τους.
  • Αρκετές φορές τα παιδιά και οι έφηβοι που πάσχουν από αγχώδη διαταραχή παρουσιάζουν και σωματικά συμπτώματα όπως πονοκεφάλους, ευερεθιστότητα, αδυναμία συγκέντρωσης, ματαίωση, διαταραχές ύπνου, τρέμουλο. Μπορεί επίσης να παρουσιάζουν κοινωνική φοβία ή/και κρίσεις πανικού.

• Άλλες αγχώδης διαταραχές.

  Σε άλλες περιπτώσεις το άγχος μπορεί να παρουσιάζεται λόγω άλλων διαταραχών όπως:

  • φοβία συγκεκριμένου αντικειμένου ή κατάστασης (π.χ. φοβία σκύλων, αεροπλάνων),
  • ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή δηλαδή ένα σύνολο τελετουργικών συμπεριφορών ή εμμονών που οφείλονται σε έμμονες σκέψεις π.χ. «εάν δεν επαναλαμβάνω κάποια λόγια κάθε φορά που βλέπω αυτοκίνητο, κάτι κακό θα μου συμβεί»,
  • διαταραχή μετατραυματικού στρες, μιας σοβαρής μορφής διαταραχή που πυροδοτείται από την μνήμη μιας τραυματικής παρελθοντικής εμπειρίας,
  • αγοραφοβία, ένα είδος φοβίας που εμποδίζει το άτομο να βγει εκτός σπιτιού ή άλλων χώρων στους οποίους νιώθει ασφάλεια.

Αντιμετώπιση αγχώδους διαταραχής

Με την κατάλληλη αντιμετώπιση, τα περισσότερα παιδιά και έφηβου που βιώνουν αγχώδη διαταραχή αρχίζουν να νιώθουν καλύτερα. Εντούτοις, μπορεί να αποδειχτεί στην πράξη δύσκολο να αναγνωριστεί η κατάλληλη θεραπεία, καθώς για κάθε άνθρωπο υπάρχει διαφορετικός συνδυασμός από παράγοντες οι οποίοι συμβάλλουν στην αγχώδη διαταραχή.

Λόγω των πιο πάνω είναι κατανοητό ότι μπορεί να υπάρξει απογοήτευση ή ματαίωση όταν μια θεραπεία δεν επιφέρει άμεσα επιτυχημένα αποτελέσματα. Μερικά άτομα νιώθουν καλύτερα μετά από μερικές εβδομάδες, άλλοι μετά από μερικούς μήνες, άλλοι πιθανόν να χρειαστούν μέχρι και ένα χρόνο θεραπείας.

Σε κάποια άτομα μπορεί να συνυπάρχουν με την αγχώδη διαταραχή και άλλα προβλήματα (π.χ. Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής/Υπερκινητικότητα ή κατάθλιψη). Σε τέτοιες περιπτώσεις η θεραπεία για το άγχος ενδέχεται να διαρκέσει περισσότερο χρόνο.

Παρόλη τη διαφοροποίηση στον απαιτούμενο χρόνο από άτομο σε άτομο, στις πλείστες των περιπτώσεων το αποτέλεσμα είναι επιτυχεμένο.

Το θεραπευτικό πρόγραμμα που θα σχεδιαστεί από την/τον ειδικό Ψυχολόγο χρειάζεται να ανταποκρίνεται στις ιδιαιτερότητες της κάθε περίπτωσης. Οι ειδικοί Ψυχολόγοι που αντιμετωπίζουν ένα τέτοιο πρόγραμμα συχνά αξιοποιούν τις ακόλουθες θεραπευτικές προσεγγίσεις ή ένα συνδυασμό τους:

• Γνωστική ψυχοθεραπεία. Με την γνωστική ψυχοθεραπεία το άτομο μαθαίνει πώς να αναγνωρίζει και να αλλάζει τα αντιπαραγωγικά μοτίβα σκέψης, παρατηρώντας τα συναισθήματά του και μαθαίνει να ξεχωρίζει τις ρεαλιστικές από τις μη-ρεαλιστικές σκέψεις.
• Συμπεριφορική ψυχοθεραπεία. Η συμπεριφορική ψυχοθεραπεία βοηθά το άτομο να ελέγχει την ανεπιθύμητη συμπεριφορά.
• Συστηματική απευαισθητοποίηση. Αποτελεί είδος συμπεριφορικής ψυχοθεραπείας η οποία συχνά βοηθά τα άτομα με φοβίες, εμμονές και αγοραφοβία. Το άτομο εκτίθεται στα στρεστογόνα ερεθίσματα με μικρά βήματα, σταδιακά και κλιμακωτά, με σκοπό να ενδυναμωθεί ώστε να μπορεί να ανέχεται τις καταστάσεις που προκαλούσαν το αρχικό στρες χωρίς να νιώθει υπερβολικό στρες ή αδυναμία λειτουργίας υπό το φως της κατάστασης.
• Εκπαίδευση χαλάρωσης. Ορισμένα παιδιά και έφηβοι μπορούν να ωφεληθούν από τεχνικές όπως η καθοδηγούμενη εκπαίδευση σε οραματισμούς με χαλαρωτικές εικόνες και καταστάσεις, βιοανάδραση κλπ. Συχνά η εκπαίδευση για χαλάρωση μπορεί να αποτελεί το πρώτο βήμα ή ένα συνδυασμένο βήμα σε ένα ψυχοθεραπευτικό πρόγραμμα.
• Φαρμακευτική αγωγή. Σε πολύ σοβαρές περιπτώσεις, μπορεί να χρειαστούν οι υπηρεσίες ενός Ψυχίατρου για την χορήγηση αντιαγχωτικών ή/και αντικαταθλιπτικών φαρμάκων τα οποία βοηθούν ώστε να αποκατασταθούν οι χημικές ισορροπίες στον εγκέφαλο που πιθανόν να προκαλούν το στρες. Η χορήγηση φαρμάκων γίνεται τις περισσότερες φορές σε συνδυασμό με την ψυχοθεραπεία στον Ψυχολόγο και ο συνδυασμός των δύο φαίνεται μέσα από τις έρευνες να είναι αποτελεσματικός.

Το είδος της θεραπείας και η διάρκειά της για την αντιμετώπιση μιας αγχώδους διαταραχής εξαρτάται από τη σοβαρότητά και τη διάρκεια του προβλήματος. Η διάθεση και προθυμία του παιδιού ή του εφήβου να συμμετάσχει ενεργά στην αντιμετώπιση του προβλήματος είναι επίσης ένας σοβαρός παράγοντας που επηρεάζει τη διάρκεια και το αποτέλεσμα.

Ένα παιδί ή μια/ένας έφηβος που είναι πρόθυμη/ος να δοκιμάσει την υιοθέτηση νέων συμπεριφορών και να ασκηθεί στην απόκτηση νέων δεξιοτήτων και τεχνικών αντιμετώπισης του άγχους, μπορεί να αλλάξει τους τρόπους που προσλαμβάνει και αντιμετωπίζει αγχωτικές σκέψεις και ερεθίσματα και να απαλλαγεί από το υπέρμετρο άγχος.