Παιδιά: Προβλήματα πειθαρχίας και διασπαστική συμπεριφορά

Αρκετές φορές τα παιδιά αναζητούν την προσοχή των ενηλίκων και προσπαθούν με την συμπεριφορά τους να την κερδίσουν. Κάποιες από τις φορές αυτές η συμπεριφορά αυτή είναι θετική όπως το να επιτυγχάνουν βελτίωση στις σχολικές τους επιδόσεις ή το να προσφέρουν βοήθεια σε άλλους (π.χ. να βοηθήσουν ένα μικρότερο αδελφάκι με τα μαθήματά του, συμμαθητές τους με μια δυσκολία ή τους γονείς με την καθαριότητα του σπιτιού). Άλλες φορές πάλι, κάποια παιδιά, επειδή δεν γνωρίζουν ή δεν έχουν συνηθίσει σε θετικούς τρόπους αναζήτησης προσοχής, καταφεύγουν σε αρνητικές συμπεριφορές όπως με το να μιλούν χωρίς άδεια στη διάρκεια του μαθήματος, να προσπαθούν να προκαλέσουν το γέλιο των άλλων σε ακατάλληλες στιγμές, ή/και με τσακωμούς, διαφωνίες και συγκρούσεις γενικότερα.

Τα παιδιά τα οποία επιδεικνύουν αρνητικές συμπεριφορές χρειάζονται ιδιαίτερη προσοχή, βοήθεια και κάποιες παρεμβάσεις ώστε να μετατρέψουν τις αρνητικές συμπεριφορές αναζήτησης προσοχής σε θετικές. Στην απουσία κατάλληλων παρεμβάσεων τα παιδιά σταδιακά αποξενώνονται και απομονώνονται από φίλους και οδηγούνται στην ανάγκη συνεχών πειθαρχικών μέτρων από γονείς ή/και δασκάλους. Ως συνέπεια του τελευταίου, προκαλείται ζημιά στην αυτοεκτίμηση των παιδιών και αρχίζει ένας φαύλος κύκλος από γεγονότα που μπορεί να οδηγήσει τα παιδιά σε προβληματική πορεία στη ζωή τους.

Αιτίες απειθαρχίας και αναζήτησης προσοχής με διασπαστική συμπεριφορά

Τα συμπεριφορικά προβλήματα των παιδιών είναι δυνατόν να έχουν τις ρίζες τους σε ποικίλες αιτίες όπως άγχος, κακοποίηση, συγκρούσεις μέσα στο σπίτι, ακατάλληλες γονεϊκές πρακτικές, ακόμα και κληρονομικά χαρακτηριστικά της προσωπικότητας.

Μερικά παιδιά παρουσιάζουν διασπαστική συμπεριφορά γιατί δεν υπάρχει κατάλληλη οριοθέτηση συμπεριφοράς μέσα από το σπίτι. Κατά συνέπεια, το σχολείο γίνεται αποδέκτης αρνητικών συμπεριφορών τις οποίες καλείται να προσαρμόσει και να οριοθετήσει μέσα στους περιορισμούς που του τίθενται.

Πιθανές διερευνήσεις αιτίων

Σε κάποια άλλα παιδιά, τα αίτια της προβληματικής συμπεριφοράς ίσως να είναι πιο πολύπλοκα και συνεπώς δύσκολο να αναγνωριστούν. Συνήθως, σε πολύπλοκες καταστάσεις, οι ειδικοί διερευνούν και τα ακόλουθα:

• Δυσκολία προσαρμογής σε περιβάλλον τάξης/ομάδας. Υπάρχουν παιδιά τα οποία έχουν κατάλληλη καλή ανατροφή και θετική συμπεριφορά στο σπίτι, αλλά οι δυναμικές που αναπτύσσονται σε μια ομάδα των 20-25 παιδιών τους προκαλούν δυσκολία προσαρμογής.
• Δυσκολία προσαρμογής σε διαφορετικές προσωπικότητες εκπαιδευτικών. Οι εκπαιδευτικοί είναι και άνθρωποι με διαφορετικές προσωπικότητες. Κάποιοι εκπαιδευτικοί δίνουν στους μαθητές τους περισσότερη ελευθερία από άλλους και θέτουν διαφορετικούς τρόπους και κανόνες διατήρησης της πειθαρχίας σύμφωνα με το προσωπικό τους στυλ, χωρίς αυτό από μόνο του να είναι θετικό ή αρνητικό. Κάποια παιδιά δυσκολεύονται να προσαρμοστούν σε διαφορετικά στυλ προσωπικότητας και παρουσιάζουν διασπαστική συμπεριφορά με κάποιους εκπαιδευτικούς αλλά όχι με άλλους.
• Απουσία ή ελλείψεις στις δεξιότητες συνεργασίας και ενσυναίσθησης. Κάποια παιδιά μπαίνουν στο σχολικό περιβάλλον, στο οποίο καλούνται να συμμετάσχουν σε μια κοινωνική ομάδα, χωρίς να γνωρίζουν πώς να συνεργάζονται και να μοιράζονται την προσοχή εκπαιδευτικών και συμμαθητών τους. Τα παιδιά αυτά θα πρέπει να εκπαιδευτούν και να αποκτήσουν δεξιότητες συνεργασίας και ενσυναίσθησης.
• Μειωμένες δεξιότητες αλληλεπίδρασης με άλλους ανθρώπους. Σε κάποιες περιπτώσεις, λόγω μειωμένων δεξιοτήτων αλληλεπίδρασης, τα παιδιά με διασπαστική συμπεριφορά απλά εκφράζουν την ανάγκη τους για αλληλεπίδραση με άλλους ανθρώπους αλλά με λανθασμένο τρόπο. Τα παιδιά αυτά πρέπει να εκπαιδευτούν στο να αποκτήσουν τις κατάλληλες δεξιότητες ώστε να ικανοποιούν την ανάγκη τους για αλληλεπίδραση με θετικό τρόπο.
• Μειωμένη πρόκληση ενδιαφέροντος. Κάποια παιδιά νιώθουν ότι το σχολικό περιβάλλον δεν τους προσφέρει τις κατάλληλες προκλήσεις και δείχνουν την απουσία του ενδιαφέροντος τους με διασπαστική συμπεριφορά. Σε αυτή την περίπτωση χρειάζονται την ανάπτυξη των κατάλληλων κοινωνικών δεξιοτήτων ώστε να εκφράζουν την έλλειψη ικανοποιητικής πρόκλησης του ενδιαφέροντός τους με κατάλληλο τρόπο.
• Μαθησιακά προβλήματα. Υπάρχουν περιπτώσεις παιδιών τα οποία παρουσιάζουν συμπεριφορικά προβλήματα λόγω μαθησιακών προβλημάτων. Τα παιδιά αυτά χρειάζονται κατάλληλη διάγνωση και παρέμβαση ή/και υποστηρικτική διδασκαλία.

Ο ρόλος της σκοπιμότητα στη συμπεριφορά των παιδιών

Σύμφωνα με τον Αυστριακό παιδοψυχίατρο Ρούντολφ Ντράικουρ η ακατάλληλη συμπεριφορά των παιδιών τις πιο πολλές φορές δεν υποδηλώνει κάποια σοβαρή διαταραχή ή κακή/ακατάλληλη γονεϊκότητα ή ανατροφή. Ο Ντράικουρ υποστηρίζει ότι η συμπεριφορά των παιδιών είναι σχεδόν πάντα σκόπιμη, αλλά στρεβλωμένη ως αντίδραση γιατί τα παιδιά παρερμηνεύουν τις καταστάσεις στις οποίες βρίσκονται. Σύμφωνα με τον ίδιο, οι πιο συνηθισμένοι σκοποί της προβληματικής συμπεριφοράς των παιδιών είναι η αναζήτηση προσοχής, η επιδίωξη δύναμης-ισχύος, η εκδίκηση και αποφυγή της αποτυχίας. Ο Ντράικουρ υποστηρίζει ότι οι σκόπιμες επιδιώξεις της προβληματικής συμπεριφοράς των παιδιών μπορούν να αναγνωριστούν αναλύοντας τα συναισθήματα του αποδέκτη της, δηλαδή του  γονιού ή του/της εκπαιδευτικού:

• Εάν ο γονιός ή ο/η εκπαιδευτικός νιώθει αναστατωμένος/η ή θυμωμένος/η τότε το παιδί επιδιώκει περισσότερη προσοχή.
• Εάν ο γονιός ή η/ο εκπαιδευτικός νιώθει αβοήθητη/ος στην προβληματική κατάσταση τότε το παιδί επιδιώκει περισσότερη δύναμη/ισχύ ή έλεγχο.
• Εάν ο γονιός ή η/ο εκπαιδευτικός νιώθει πληγωμένη/ος τότε το παιδί επιδιώκει εκδίκηση για κάτι που το πλήγωσε.
• Εάν ο γονιός ή η/ο εκπαιδευτικός νιώθει αδύναμος τότε το παιδί επιδιώκει να να αποφύγει την αποτυχία καθώς νιώθει ανίκανο να ανταποκριθεί σε αυτό που του έχει ζητηθεί.

Ο Ντράικουρ εισηγείται την κατευθείαν συζήτηση με το παιδί για την παρερμηνεία της κατάστασης και την εσφαλμένη επιδίωξη. Για παράδειγμα «..μου φαίνεται ότι προσπάθησες να με πληγώσεις με αυτό που είπες. Τι σε κάνει να το επιδιώκεις αυτό;». Επιπλέον, εισηγείται και την επιβολή λογικών και φυσικών συνεπειών. Η θεωρία του Ντράικουρ δεν έμεινε χωρίς κριτική καθώς άλλοι ειδικοί υποστηρίζουν ότι είναι δύσκολη η διευκρίνηση των συναισθημάτων του αποδέκτη κατά την ώρα της κρίσης και ότι οι συνέπειες απλά είναι τιμωρία με άλλο όνομα. Εντούτοις, τα όσα υποστηρίζει ο Ντράικουρ μπορούν να αποτελέσουν ένα θετικό έναυσμα προβληματισμού καθώς έχουν πρακτικές προεκτάσεις.

Η ορθή αναγνώριση της πραγματικής αιτίας της διασπαστικής συμπεριφοράς είναι απαραίτητη για την κατάλληλη παρέμβαση για αντιμετώπισή της. Το εύρος των κατάλληλων παρεμβάσεων ποικίλει ανάλογα με την αιτία, και μπορεί να περιλαμβάνει την συνάντηση γονιών δασκάλων, την αναπροσαρμογή των αντιδράσεων των εκπαιδευτικών/γονιών, την αναπροσαρμογή της διδακτικής διαδικασίας ή/και την αναζήτηση επαγγελματική βοήθειας από έναν ειδικό Ψυχολόγο. Αυτό που έχει ιδιαίτερη σημασία είναι η έγκαιρη αναγνώριση των αιτίων και της εύρεσης και υλοποίησης ενός παρεμβατικού προγράμματος.

Η παράταση της κατάστασης με απραξία και συνεχής αυστηρή επιβολή πειθαρχικών μέτρων χωρίς άλλες παρεμβάσεις ζημιώνει την σχολική ή οικογενειακή εμπειρία του παιδιού και επιδεινώνει το πρόβλημα.

Παρεμβάσεις γονιών-εκπαιδευτικών

Υπάρχουν αρκετά πράγματα τα οποία μπορούν οι εκπαιδευτικοί και οι γονείς  να δοκιμάσουν ώστε να βοηθήσουν στην βελτίωση της προβληματικής συμπεριφοράς στο σπίτι ή/και το σχολείο. Αυτά μπορούν να περιλαμβάνουν στάσεις και δράσεις εκπαιδευτικών και γονιών οι οποίες θα πρέπει να είναι ανάλογες της περίστασης. Μπορεί να περιλαμβάνουν:

• Συνομιλία με το παιδί έτσι ώστε να γίνει προσπάθεια να ανιχνευθούν και να τύχουν κατανόησης οι λόγοι της διασπαστικής συμπεριφοράς. Μπορεί να ζητηθεί από το παιδί να μιλήσει ελεύθερα για το τι οδηγεί στην συμπεριφορά ή να τύχει παρατήρησης το παιδί μέσα στην τάξη ώστε να γίνει προσπάθεια να τύχουν κατανόησης τα αίτια της συμπεριφοράς.
• Συνάντηση των γονιών με την/τον εκπαιδευτικό της τάξης και αναζήτηση της δικής της/του προοπτικής για την προβληματική συμπεριφορά. Το παιδί μπορεί να συμμετέχει σε όλη ή σε μέρος της συνάντησης.
• Εμπιστοσύνη και στο γονεϊκό ένστικτο ανεξάρτητα από το τι λέγεται από διάφορες άλλες πηγές.
• Στήριξη στο παιδί με τον κατάλληλο τρόπο. Διενέργεια έρευνας σχετικά με το τι συμβαίνει γενικά στην ζωή του παιδιού και αναζήτηση απαντήσεων ανάλογα με την περίσταση.
• Αποφυγή ενοχοποίησης του εαυτού ή άλλων. Η ενοχοποίηση δεν λύνει κανένα πρόβλημα, απλά μεταθέτει την ευθύνη και οδηγεί σε επανάπαυση και αποφυγή δράσεων για βελτίωση.
• Αποφυγή της συνεχούς δικαιολόγησης της συμπεριφοράς του παιδιού. Όλα τα παιδιά αντιμετωπίζουν λιγότερο ή περισσότερο προκλήσεις στην ζωή τους και θα πρέπει να μάθουν να τις αντιμετωπίζουν.
• Συνεχής αναζήτηση λύσης για το πρόβλημα. Δεν θα πρέπει να παραδοθεί το παιδί στην προβληματική συμπεριφορά. Κανένα πρόβλημα δεν πρέπει να θεωρείται ανεπίλυτο. Εάν κάτι δεν δουλεύει θα πρέπει να δοκιμαστεί κάτι άλλο, ξανά και ξανά, μέχρι να βρεθεί η λύση.

Διαχείριση αρνητικής συμπεριφοράς

Κατά την εκδήλωση της συμπεριφοράς θα μπορούσαν να δοκιμαστούν και τα ακόλουθα ώστε να τύχει της σωστής διαχείρισης:

• Προσπαθήστε να κατανοήσετε ποια ανάγκη προσπαθεί το παιδί να ικανοποιήσει με την συμπεριφορά του.
• Αγνοήστε την συμπεριφορά, εάν είναι δυνατόν. Αρκετές φορές η αποτυχία για άντληση προσοχής οδηγεί την συμπεριφορά του παιδιού σε υποχώρηση.
• Αναφέρετε στο παιδί ότι θα του δοθεί ο κατάλληλος ατομικός χρόνος αργότερα. Τηρήστε την υπόσχεση.
• Κάνετε κάτι το αναπάντεχο το οποία θα απορροφήσει σαν σφογγάρι την προσοχή όλων στην τάξη: για παράδειγμα τραγουδήστε ένα τραγούδι
• Ενισχύστε θετικά την κατάλληλη συμπεριφορά με προσοχή και έπαινο. Αναζητείστε κατάλληλες συμπεριφορές και στιγμές επαίνου ώστε να μην αγνοείται η θετική συμπεριφορά.
• Διατυπώστε ξεκάθαρα και εξαρχής την προσδοκία για την κατάλληλη συμπεριφορά. Για παράδειγμα, κατά την έναρξη του μαθήματος πείτε «…αναμένω ότι θα καθίσουν όλοι στα θρανία τους και θα έχουν τα βιβλία μπροστά τους». Στο σπίτι «…αναμένω ότι σε 10 λεπτά θα είναι όλοι καθαροί στο τραπέζι για φαγητό».
• Κατά την εκδήλωση της ακατάλληλης συμπεριφοράς, δώστε μια σύντομη ξεκάθαρη και συγκεκριμένη διατύπωση της παρατηρούμενης ακατάλληλης συμπεριφοράς και μια ξεκάθαρη διατύπωση της προσδοκίας για κατάλληλη συμπεριφορά. Για παράδειγμα «…παρατηρώ ότι γυρνάς στο πίσω θρανίο και ενοχλείς την/τον συμμαθήτρια/τη σου. Αναμένω ότι θα σε δω να γυρίσεις μπροστά και να κοιτάζεις εμένα».
• Παρέχετε επιλογές στο παιδί. Αφήστε το παιδί να διαλέξει από τις επιλογές και να δεχτεί τις συνέπειες της καθεμιάς. Για παράδειγμα, εάν η/ο μαθητής/μαθήτρια γράφει στους τοίχους ή το θρανίο «…μπορείς να σταματήσεις τώρα ή το διάλειμμα να καθαρίσεις αυτά που γράφεις».
• Μην συζητάτε με το παιδί ενόσω εσείς και αυτό είστε αναστατωμένοι. Περιμένετε να ηρεμήσετε και οι δύο.
• Αποσπάστε την προσοχή του παιδιού με κάτι άλλο, ζητείστε του για παράδειγμα να σας φέρει κάτι ή αναθέστε του να καθαρίσει τον πίνακα.
• Καθιερώστε την γωνιά της σκέψης (όχι της τιμωρίας).
• Καθιερώστε την τεχνική time-out.
• Προσπαθήστε να κάνετε την δραστηριότητα που με την οποία ζητάτε να ασχοληθεί πιο ενδιαφέρουσα. Εάν ζητάτε να συγυρίσει το δωμάτιό του, επιτρέψετέ του να το κάνει με μουσική. Εάν είναι σχολική δραστηριότητα, οργανώστε διαγωνισμούς ή μαθησιακά παιχνίδια.
• Δώστε την ευκαιρία στο παιδί να βγει από την προβληματική συμπεριφορά χωρίς να νιώθει ηττημένο ή ότι έχει μειωθεί μπροστά στους άλλους. Εάν δείτε ότι το παιδί αναζητά τρόπο να σταματήσει χωρίς να προσβληθεί να «ηττηθεί» στα μάτια των συμμαθητών του, βοηθείστε το. Εσείς είστε ο ενήλικας,  ο σκοπός σας είναι να σταματήσει η προβληματική συμπεριφορά και όχι να κερδίσετε τον καυγά.

Άλλες εισηγήσεις

Οι οπαδοί της θεωρίας του Ντράικουρ εισηγούνται και τους ακόλουθους τρόπους:

• Χρησιμοποιείστε πάντοτε θετικό τόνο επικοινωνίας .
• Διδάξετε στο παιδί αποδεκτούς τρόπους αναζήτησης προσοχής. Π.χ. προωθείστε την επιδίωξη βελτίωσης και μην υπερπροβάλλετε την τελειότητα.
• Προτρέψετε το παιδί συχνά να χρησιμοποιήσει τους τρόπους αυτούς.
• Προγραμματίστε ατομικό χρόνο αλληλεπίδρασης με το παιδί. Καταρτίστε με το παιδί ένα σχέδιο με το οποίο μπορεί να έχει περισσότερο χρόνο αλληλεπίδρασης.
• Βοηθείστε, το παιδί στην κατοίκον εργασία του εάν χρειάζεται βοήθεια. Προωθείστε την αλληλοβοήθεια μεταξύ των μαθητών.
• Βοηθείστε το παιδί στην ανάλυση των λαθών.
• Εάν το παιδί παρεκτρέπεται υπενθυμίστε του τον σωστό τρόπο αναζήτησης προσοχής. Για παράδειγμα «…εάν θέλεις να σε ακούσω θα πρέπει να ….».
• Προβάλετε στα παιδιά ενδιαφέρον και αγάπη, ακόμα και όταν νιώθετε ότι προσπαθούν να σας πληγώσουν. Μπορείτε να πείτε: «…με προβληματίζει η συμπεριφορά σου η οποία δείχνει ότι προσπαθείς να πληγώσεις την οικογένεια/φίλους/δασκάλους/συμμαθητές σου. Νοιάζομαι πραγματικά για σένα και θα ήθελα να δω να έχεις θετικότερη και πιο ευχάριστη αλληλεπίδραση με τους άλλους. Γι’αυτό θα πρέπει να πας στο δωμάτιο/γωνιά της σκέψης/πίσω θρανίο μέχρι να συμπεριφέρεσαι στους άλλους πιο καλά».
• Προσπαθήστε να ενδυναμώσετε δείχνοντας ότι πιστεύετε στο παιδί και ότι μπορεί να τα καταφέρει.
• Δείξετε γνήσιο ενδιαφέρον: «…τι ακριβώς σε δυσκολεύει στην δραστηριότητα αυτή, έλα να το δούμε μαζί».
• Προβάλετε εσείς οι ίδιοι αισιοδοξία και ενθουσιασμό σε αυτό που κάνετε την στιγμή εκείνη. Κάνετε το ίδιο και στην ζωή σας. Είναι μεταδοτικό!